Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 2003 Nr 80 poz. 717) nakłada na władze samorządowe obowiązek konsultowania z mieszkańcami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. W myśl tych przepisów, samorządy zobowiązane są do przeprowadzenia na poszczególnych etapach procedury planistycznej działań partycypacyjnych czyli m.in: zawiadomienia mieszkańców i instytucji o przystąpieniu do sporządzania dokumentu planistycznego (informując jednocześnie o możliwości i terminie składania wniosków do przygotowywanych dokumentów), poinformowania o sposobie rozpatrzenia wniosków, zawiadomienia o wyłożeniu projektu dokumentu do publicznego wglądu i możliwości składania uwag, przeprowadzenia dyskusji publicznej i poinformowania o sposobie rozpatrzenia uwag.
Mając na uwadze, że miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (MPZP) jest ważnym aktem prawa miejscowego niezmiernie istotne jest włączenie mieszkańców już na początkowym etapie procedury planistycznej.
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego określa obowiązkowo m.in.:
- przeznaczenie terenów oraz linie rozgraniczające tereny o różnym przeznaczeniu lub różnych zasadach zagospodarowania;
- zasady ochrony i kształtowania ładu przestrzennego;
- zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu;
- zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, w tym krajobrazów kulturowych, oraz dóbr kultury współczesnej;
- wymagania wynikające z potrzeb kształtowania przestrzeni publicznych;
- zasady kształtowania zabudowy oraz wskaźniki zagospodarowania terenu, maksymalną i minimalną intensywność zabudowy jako wskaźnik powierzchni całkowitej zabudowy w odniesieniu do powierzchni działki budowlanej;
- zasady modernizacji, rozbudowy i budowy systemów komunikacji i infrastruktury technicznej;
Procedura sporządzania planu miejscowego w szczegółowy sposób opisana jest w art. 17 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, gdzie również wskazane są obligatoryjne etapy konsultacji społecznych z mieszkańcami:
1) Prezydent ogłasza w prasie miejscowej oraz przez obwieszczenie, a także w sposób zwyczajowo przyjęty w danej miejscowości, o podjęciu uchwały o przystąpieniu do sporządzania planu, określając formę, miejsce i termin składania wniosków do planu, nie krótszy niż 21 dni od dnia ogłoszenia; następnie sporządza projekt planu miejscowego rozpatrując ww. wnioski, wraz z prognozą oddziaływania na środowisko;
2) Kolejny etap to wprowadzenie zmian wynikających z uzyskanych opinii i dokonanych uzgodnień oraz ogłoszenie, o wyłożeniu projektu planu do publicznego wglądu na co najmniej 7 dni przed dniem wyłożenia i wyłożenie tego projektu wraz z prognozą oddziaływania na środowisko do publicznego wglądu na okres co najmniej 21 dni, w tym czasie organizuje się również dyskusję publiczną nad przyjętymi w projekcie planu rozwiązaniami. Uwagi dotyczące projektu planu, mogą być wnoszone w czasie nie krótszym niż 14 dni od dnia zakończenia okresu wyłożenia projektu planu i są one rozpatrywane w terminie nie dłuższym niż 21 dni od dnia upływu terminu ich składania.
Istotne jest, że nie każda uwaga lub wniosek może być rozpatrzona pozytywnie, gdyż gmina odpowiada formalnie za sporządzony dokument, co wiąże się z obowiązkiem przestrzegania prawa oraz ograniczeniami budżetowymi.
Nie ulega jednak wątpliwości, że rola partycypacji społecznej w planowaniu przestrzennym jest ogromna, dlatego co raz częściej przeprowadza się konsultacje społeczne wykraczające poza ustawowe obowiązki. Dzięki zaangażowaniu mieszkańców w proces planistyczny możliwe jest budowanie poczucia współodpowiedzialności za otaczającą nas przestrzeń, która ma bezpośredni wpływ na wszystkie sfery życia codziennego takie jak: miejsce zamieszkania, pracy, spędzania wolnego czasu, komunikacja, dostęp do usług lub środowisko naturalne. Mając jednak na uwadze tak liczne potrzeby może dochodzić do konfliktu interesów poszczególnych podmiotów i tu właśnie dzięki zapewnieniu udziału wszystkich zainteresowanych stron w proces podejmowania decyzji możliwe jest wypracowanie optymalnych rozwiązań.
Ogromną rolą konsultacji w planowaniu przestrzennym jest również walor edukacyjny, ponieważ wzrost wiedzy na temat procedury planistycznej przyczynia się do większego zaangażowania mieszkańców w cały proces.
Należy podkreślić, że właściwie przeprowadzone konsultacje społeczne pozwalają na poznanie potrzeb różnych użytkowników przestrzeni miejskiej i tym samym wypracowanie optymalnych rozwiązań, które biorą pod uwagę postulaty wszystkich zainteresowanych stron.