Staromiejska Trasa Turystyczna (etap I) Publikacja została wsparta ze środków pomocy Unii Europejskiej.

1. [1]Mury obronne średniowieczne - o obwodzie 1600 m, umocnione były 46 czatowniami i 3 bramami, tworzyły zamknięty pierścień. Grubość muru u podstawy wynosiła 1,30 m, a wysokość sięgała 7 m. Pierwotny system fortyfikacji Koszalina, zbudowany po lokacji miasta, stanowił pierścień wałów ziemnych z drewnianą palisadą, otoczony fosą i stawami. Ten system umocnień przetrwał do 1291 r. Nowe obwarowania zbudowano już z cegły i kamieni. Do początku XVIII w. mury zachowały się w pierwotnym stanie. Dopiero po wielkim pożarze miasta w 1718 r. były stopniowo obniżane (do 1731 r.) do wysokości 3 m. Uzyskany materiał wykorzystano do odbudowy miasta. W XIX w. bramy miejskie rozebrano, a do większych fragmentów murów dobudowano domy. Dzięki temu części murów zachowały się do dzisiaj, m.in. najdłuższy około 60 m pomiędzy ul. Mickiewicza i Młyńską i najwyższy, sięgający 6 m, przy ul. Marii Ludwiki. Od 1960 r. zachowane fragmenty murów są sukcesywnie poddawane renowacji. Wpisane do rejestru zabytków pod nr 6 dn. 09.06.1953 r. i decyzją nr 90 dn. 25.05.1955 r.
2. Pałac Młynarza i młyn z XIX w. - Akt lokacyjny miasta Koszalina z 1266 zawiera wzmiankę o prawie do budowy pierwszego młyna wodnego. Młyn ten przetrwał do wielkiego pożaru w 1601 r. Do XIX w. obiekt wielokrotnie rozbudowywano i modernizowano. W latach 1838-1842 zbudowano nowy młyn, który wyposażono w amerykańskie urządzenia techniczne i turbinę wodną (1878). W latach 1890 – 1897 do młyna dobudowano pałac młynarza, który po II wojnie światowej pełnił funkcje administracyjne dla Zakładów Zbożowych. Po remoncie i adaptacji na cele wystawowe od 1991 r. siedziba Muzeum w Koszalinie. Obiekty wpisane do rejestru zabytków pod nr 910 dn. 04.05.1976 r.
3. Skansen kultury jamneńskiej – w zabytkowej zagrodzie rybackiej z 1869 r. (przeniesionej z Dąbek k. Darłowa) eksponowane są zabytki kultury jamneńskiej i pomorskiej, związane z życiem codziennym i pracą dawnych mieszkańców podmiejskich wsi Jamna i Łabusza. Obejrzeć można m.in. słynne jamneńskie krzesła, fotele, szafy i łóżka. W pobliżu znajduje się stodoła z wystawą kuźni pomorskiej.
4. Budynek z początku XIX w. Budynek wzniesiono na terenie, który w średniowieczu zajmował klasztor żeński cysterek. W 1568 r. na miejscu rozebranego klasztoru biskup kamieński, książę Jan Fryderyk rozpoczął budowę zamku. Zamek spłonął w wielkim pożarze w 1718 r. i nie został odbudowany. Obecny budynek wzniesiono w latach 1820 – 1825 jako siedzibę sądu okręgowego i prokuratury.
5. Kościół zamkowy z XIII/XIV w. – obecnie cerkiew prawosławna. Powstał około 1300 r. jako kościół klasztoru cysterek, obecnego w Koszalinie od 1278 r. do lat 50. XVI w. Opuszczony przez mniszki, zrujnowany, został odbudowany przez księcia Franciszka I w latach 1602-1609 jako kościół zamkowy. Znacznie uszkodzony w czasie pożaru miasta w 1718 r., w latach 1818 – 1819 doczekał się generalnego remontu, otrzymał nowe wyposażenie (organy – 1863 r.). W 1953 r. przekazany Polskiemu Autokefalicznemu Kościołowi Prawosławnemu, pełni funkcje sakralne. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 126 dn. 08.11.1956 r.
6. „Domek Kata” – kamienica gotycka z XV w. – obecnie siedziba Teatru Propozycji „Dialog” (od 1964 r.). Stanowisko kata w średniowiecznym Koszalinie funkcjonuje od 1464 r. Egzekucje przeprowadzano na tzw. Górze Wisielców (przedłużenie ul. Dąbrowskiego) i na rynku miejskim. Ostatni raz kat wypełnił swoją powinność wobec miasta w 1893 r., ale w kamienicy mieszkał do lat 30. XX w. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 104 dn. 24.08.1956 r.
7. Zabytkowy Park im. Książąt Pomorskich – najstarsza część parku, tzw. Stara Promenada, powstała w 1817 r. u podnóża murów obronnych. Do 1838 r. trwały prace związane z wytyczeniem alejek, budową fontanny, przebudową stawu i regulacją rzeki. W latach 1933 – 1934 staw odnowiono i założono wyspę dla łabędzi. Do najciekawszych okazów parku należy mający ponad 300 lat klon jawor (tzw. Drzewo Czarownic), jedyna w Koszalinie magnolia drzewiasta, korkowiec amurski, cyprysik błotny i miłorząb dwuklapowy. Warto także przejść się aleją platanów klonolistnych. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 1173 dn. 13.06.1983 r.
8. Amfiteatr im. Ignacego Jana Paderewskiego – wybudowany w 1973 r. z inicjatywy władz wojewódzkich i uczestników Światowego Festiwalu Chórów Polonijnych. Zadaszenie, wg projektu prof. inż. J. Filipkowskiego z Wyższej Szkoły Inżynierskiej (obecnie Politechnika Koszalińska), wykonano w 1975 r. z okazji Centralnych Dożynek, które odbyły się w Koszalinie. Do roku 1820 w miejscu amfiteatru funkcjonował tzw. Ogród Strzelecki wraz ze strzelnicą Koszalińskiego Związku Strzeleckiego. Znajdowały się tu także restauracja, kręgielnia i plac zabaw. Po II wojnie światowej działała strzelnica sportowa i restauracja, które zlikwidowano na początku lat 70. ubiegłego stulecia w związku z budową nowego amfiteatru. Teren pod ochroną WKZ jako część założenia przestrzennego zieleni, wpisanego do rejestru zabytków pod nr 1173 dn. 13.06.1983 r.
9. Budynek Koszalińskiej Biblioteki Publicznej – oddany do użytku w 1973 r. Zgromadzono tutaj największy księgozbiór na Pomorzu Środkowym obejmujący przede wszystkim wydawnictwa popularnonaukowe, zbiory regionalne i dokumenty życia społecznego. Obok budynku wzniesiony w 1976 r., z inicjatywy uczestników Światowego Festiwalu Chórów Polonijnych, pomnik „Więzi Polonii z Macierzą”. Po zachodniej stronie placu pomnik „Rodła”, z hasłem „Polak Polakowi Bratem”, a za nim, założona z okazji 740-lecia Koszalina, Aleja Dębów Pamięci, poświęcona wybitnym postaciom w dziejach miasta. Wokół Biblioteki park im. Tadeusza Kościuszki, z pięcioma pomnikami przyrody, powstały w latach 60. XX w. na miejscu tzw. Starego Cmentarza (zał.1819 r.) Teren pod ochroną WKZ jako część założenia przestrzennego zieleni, wpisanego do rejestru zabytków pod nr 1173 dn. 13.06.1983r.
10. Budynek wzniesiony w 1871 r. Do końca II wojny światowej w tym budynku znajdowała się sala koncertowa i teatralna oraz restauracja. Przejęty w 1945 r. przez Wojsko Polskie został przeznaczony na teatr „Domu Żołnierza”. W latach 1947 –1949 siedziba Teatru Objazdowego, a następnie Teatru Miejskiego, Wojewódzkiego Domu Kultury do 1998 r. Obecnie mieści się tu Centrum Kultury 105 i Filharmonia Koszalińska, z salą Kina „Kryterium”, pełniącą również funkcje koncertowe.
11. Neogotycki budynek Poczty Głównej – wzniesiony w 1884 r. jako siedziba Naczelnej Dyrekcji Poczty i Urzędu Pocztowego na miejscu dwóch budynków, wynajmowanych od 1858 r. Na dziedzińcu Poczty w tym czasie wybudowano powozownię. W latach 1906 – 1908 dobudowano skrzydło wschodnie. Rozbudowa poczty związana była z rozwojem komunikacyjnym regionu. Już w 1803 r. w Koszalinie znajdowała się stacja poczty konnej, która działała do 1911 r. W budynku mieścił się również Urząd Budowy Telegrafu. Założenie wpisane do rejestru zabytków pod nr 1236 dn. 05.02.1993 r.
12. Gmach Rejencji, wzniesiony w latach 90. XIX w. jako siedziba władz rejencji pruskiej (pruska jednostka administracji, odpowiednik województwa). Budynek wzniesiony w stylu eklektycznym z elementami secesji. Urzędowali tutaj kolejni prezydenci rejencji koszalińskiej do 1939 r., kiedy siedzibę tego urzędu przeniesiono do nowo wybudowanego gmachu. Po II wojnie światowej obiekt wraz z kompleksem przyległych budynków administracyjnych został przekazany na siedzibę komendy wojewódzkiej milicji; obecnie siedziba Komendy Miejskiej Policji.
13. Neogotycki budynek polikliniki – wzniesiony w latach 1895 – 1896 na potrzeby szpitala miejskiego. Od 1914 r. do 1945 r., jako Dom Miejski, był użytkowany przez różne miejskie instytucje, m.in. Miejski Urząd Budowlany i Mieszkaniowy, Zarząd Gruntów, Muzeum Miejskie (1914 – 1929), Koszalińską Czytelnię Ludową, Miejską Kasę Chorych. Po wojnie, w latach 1945 – 1950, budynek pozostawał pod zarządem władz miejskich, od 1950 r. jest użytkowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji jako Zakład Opieki Zdrowotnej MSWiA. W 1987 r. dobudowano nowy gmach szpitala-polikliniki.
14. Kaplica św. Gertrudy – wzniesiona w 1383 r., poza murami miejskimi, początkowo pełniła funkcje kaplicy szpitalnej, a następnie – cmentarnej. W 1735 r. zamieniona na skład amunicji miejscowego garnizonu (zmiana dachu, zamurowanie otworów okiennych, rozebranie wieży). Na początku XX w. przywrócono kaplicy funkcje sakralne i poddano restauracji, odtwarzając pierwotny wygląd. Po II wojnie światowej pełniła funkcje magazynowe, mieściła się tu także Mała Scena Bałtyckiego Teatru Dramatycznego. W 1999 r. kaplica została przekazana parafii ewangelicko-augsburskiej i ponownie pełni funkcje sakralne. Wpisana do rejestru zabytków pod nr 103 dn. 24.08.1956 r.
15. Budynek Bałtyckiego Teatru Dramatycznego – wzniesiony w 1906 r. jako budynek parafialny ewangelickiej gminy wyznaniowej, w latach 50. XX w. został przebudowany i przekazany teatrowi. W 1945 r. pełnił funkcje obozu przejściowego dla uciekinierów z Prus Wschodnich, a w latach 1946 – 1947 mieścił się tu szpital zakaźny dla wysiedlanych Niemców. W latach 1953 – 1958 funkcjonował jako dom widowiskowo-sportowy. Od 1958 r. siedziba Bałtyckiego Teatru Dramatycznego.
16. Neogotycki budynek Archiwum Państwowego – wzniesiony na początku lat 80. XIX w. jako szpital garnizonowy, znajdował się pod zarządem administracji wojskowej do końca I wojny światowej. Od 1925 r. siedziba Urzędu Skarbowego. Od maja 1945 r. do 1957 r. mieścił się tu Szpital Powiatowy i Miejski, w latach 1958 – 1970 Państwowa Szkoła Pielęgniarska. W kolejnych latach obiekt użytkowało wspólnie kilka instytucji, m.in. Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego, Wojewódzka Przychodnia Stomatologiczna, Przychodnia Neurologiczna, Archiwum Państwowe. Od 1988 r. siedziba Archiwum Państwowego w Koszalinie.
17. Gmach I Liceum Ogólnokształcącego im. St. Dubois – wybudowany w latach 1910 –1912 na potrzeby Miejskiego Liceum Żeńskiego im. Księżnej Bismarck. W 1944 r. w gmachu znajdował się lazaret dla żołnierzy niemieckich, a od 1945r. – szpital dla żołnierzy radzieckich. W 1947 r. przekazany Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącemu w Koszalinie, pełni nieprzerwanie funkcje edukacyjne – obecnie siedziba I Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Dubois.
18. Neogotycki Kościół Św. Józefa – zbudowany w 1869 r. dla wiernych założonej w 1857 r. parafii katolickiej. Do 1939 r. gromadzili się tutaj Polacy, mieszkający na stałe i pracujący sezonowo w okolicy Koszalina. Kościół został wzniesiony na planie prostokąta, z niewielkim trójbocznie zamkniętym prezbiterium. We wnętrzu zabytkowe, neogotyckie wyposażenie, m.in. czternaście obrazów Drogi Krzyżowej z roku 1886. W prezbiterium zachowały się neogotyckie witraże. Do końca II wojny światowej był jedynym kościołem katolickim w Koszalinie. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 1262 dn. 31.12.1998 r.
19. Kamienica gotycka z XIV w. ul. Bolesława Chrobrego 6 – kamienica usytuowana przy katedrze nawiązuje do średniowiecznego charakteru zabudowy Koszalina. Zachowane fragmenty elewacji frontowej i gotycki ostrołukowy portal świadczą o metryce obiektu. W XVIII w. została przebudowana. W 1945 r. uległa częściowemu zniszczeniu, odbudowana w latach 1958 – 1959. Obecnie budynek mieszkalny. Wpisana do rejestru zabytków pod nr 95 dn. 10.08.1956 r.
20. Katedra gotycka z XIV w. p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP – najstarszy zabytek miasta, wzniesiony w latach 1300 – 1333. Reprezentuje najczęściej spotykany na Pomorzu typ budowli – bazylikę z wydłużonym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium, z wnętrzem sklepionym gwiaździście i kwadratową, masywną wieżą. W ołtarzu głównym znajduje się 16 figur gotyckiego pentaptyku z 1512 r., ponadto w prezbiterium na belce tęczowej – krucyfiks z końca XIV w. oraz witraże powstałe w latach 1914 – 1915. Kościół wyposażony jest w organy o barokowym brzmieniu z 1899 r. Najstarszym zabytkiem kościoła jest umieszczona w kruchcie pod wieżą chrzcielnica z XIII w. Na ścianach kruchty płyty nagrobne z pocz. XVII w. Wpisana do rejestru zabytków pod nr 71 dn. 23.05.1956 r.
21. Ratusz siedziba władz miejskich, wzniesiony w latach 1960-62. Jest szóstym z kolei ratuszem w dziejach miasta. Rynek Staromiejski wyznaczony został wraz z lokacją miasta w XIII w. Na środku rynku, od XIII do pocz. XVIII w., były lokalizowane kolejne ratusze. Jeden z nich spłonął w czasie wielkiego pożaru miasta w 1718 r. W roku 1720 ratusz wybudowano w południowej pierzei rynku, niedaleko katedry. Po stu latach został rozebrany, a na jego miejscu w latach 1827 – 1830 wzniesiono kolejny budynek, który zmodernizowano w 1877 r. Ostatni przedwojenny ratusz istniał do marca 1945 r., spłonął w czasie zdobywania miasta.
22. Kamienica z XVI w., obecnie Pałac Ślubów – wzniesiona w okresie późnego średniowiecza kamienica posiada w ścianach bocznych najstarsze elementy – ostrołukowe blendy z XV/XVI w. Uległa zniszczeniom podczas wielkiego pożaru miasta w 1718 r., została odbudowana. Do 1945 r. była użytkowana jako budynek mieszkalny. Po zniszczeniach w 1945 r. ponownie odbudowana. W latach 1969 – 1972 przeprowadzono remont i adaptację wnętrz na ekspozycje Muzeum Okręgowego. Od 1982 r. funkcjonuje jako Pałac Ślubów. Wpisana do rejestru zabytków pod nr 599 dn. 29.08.1966 r.
23. Budynek Straży Pożarnej – wzniesiony w 1928 r., z charakterystyczną wysoką wieżą usytuowaną od strony zachodniej, służącą pierwotnie jako ściana ćwiczeń wysokościowych. Dawniej elewacja frontowa i plac ćwiczeń usytuowane były po stronie zachodniej, po II wojnie plac główny umieszczono po wschodniej stronie budynku, przy ul. Kazimierza Wielkiego. Wcześniejszy budynek straży istniał tuż obok i zbudowany był z tak zwanego muru pruskiego. Lokalizacja straży pożarnej nawiązuje do miejsca wybuchu wielkiego pożaru miasta w 1718 r., w którym spłonęła większość zabudowy miasta. Obecnie budynek nadal spełnia swoją pierwotną funkcję.
24. Podziemia starego browaru, ul. Kazimierza Wielkiego – stanowią część dawnego browaru E. Aschera z 1846 r., istniejącego do 1910 r., który znajdował się na placu pomiędzy ul. Zwycięstwa a budynkiem Straży Pożarnej. Rozległe, podziemne pomieszczenia służyły dawniej do składowania i kiełkowania jęczmienia oraz leżakowania piwa. Były też wykorzystywane jako magazyny, a w czasie II wojny użytkowane przez fabrykę amunicji. Obecnie dolne kondygnacje podziemnych sal zalane są wodą.
25. Neogotycki budynek z końca XIX w. W tym miejscu do 2006 roku znajdował się czterokondygnacyjny neogotycki budynek z końca XIX wieku. Frontowa elewacja kamienicy – według zapewnień inwestora i warunków określonych przez prezydenta miasta – zostanie odtworzona z zachowaniem detali architektonicznych. czterokondygnacyjna kamienica, przez wiele lat była siedzibą Banku PKO BP. Budynek powstał jako lokal handlowy sąsiedniego browaru C. Aschera. W roku 1922 kupiony przez miasto i gruntownie przebudowany na potrzeby Miejskiej Kasy Oszczędności (Kasę Oszczędności powołano do życia w Koszalinie w 1821 r.). Po wojnie, w latach 1945 – 1947, w budynku mieściła się część biur Zarządu Miejskiego oraz Miejskie Wodociągi i Kanalizacja. Siedziba PKO, a następnie PKO BP od lat pięćdziesiątych XX w. do 2003 r.
26. Zabudowania koszalińskiego browaru – założonego w 1873 r. jako spółka kapitału ziemiańskiego, były kilkakrotnie przebudowywane. Dawne browary i spichrze mieściły się na placu pomiędzy budynkiem Straży Pożarnej i ul. Zwycięstwa (warzeniem piwa zajmowano się w Koszalinie od początku powstania miasta). W latach 1909 – 1912 browar rozbudowano o budynek rozlewni piwa i trzy wydziały piwnic. Produkowano tutaj m.in. znane marki pilzner koszaliński i piwo leżakowe, w czasie II wojny około 60 tys. hl piwa i 5 tys. hl wody mineralnej rocznie. W 1945 r. budynki uniknęły zniszczeń. W latach 90. część pomieszczeń magazynowych od strony ul. Grunwaldzkiej zaadaptowano na restaurację i pub.
27. Budynek byłego oddziału Narodowego Banku Polskiego – zbudowany w latach 1936 – 1938, według projektu architekta prof. Gregora Rosenbauera, jest przykładem architektury modernistycznej. Od początku aż do 1945 r. był siedzibą Oddziału Pomorskiego Banku SA w Szczecinie. W 1945 r. mieściła się tutaj radziecka Komendantura Wojenna. Od 1947 r. ponownie spełnia funkcje banku – Oddziału Narodowego Banku Polskiego. Obecnie siedziba Centrum Biznesu i Banku Ochrony Środowiska SA.
28. Budynek z końca XIX wieku – zbudowany został w latach 70. XIX w. przez rodzinę Hildebrand. W latach 1905-19 mieszkał tutaj dr Fryderyk Hildebrand, koszalinianin, znany botanik, profesor uniwersytecki i dyrektor Ogrodów Botanicznych we Freiburgu.

W okresie 1921 – 1930 budynek był własnością Ziemiańskiej Kasy Oszczędnościowo-Pożyczkowej, następnie, do 1939 r., mieściły się tu Bank Własności Gruntów i Domów oraz Stowarzyszenie Właścicieli Gruntów i Domów Miasta Koszalina i Powiatu. W czasie II wojny należał do Banku Ludowego. Po wojnie nadal spełnia funkcje banku, do 1949 r. Banku Rolnego, w latach 1949 – 1968 Oddz. Wojewódzkiego Banku Inwestycyjnego, w latach 1968-88 III Oddz. NBP. Po 1989 r. mieścił się tutaj Bank Gdański. Obecnie siedziba Banku Millennium.